Archeobotanisch onderzoek aan de vroeg-middeleeuwse kadewerken van Leiderdorp, Kastanjelaan
Rapportnummer 694
| Publicatiedatum 01 januari 2013
Auteur Verbruggen, F.
Download rapport
In juni en juli 2011 heeft IDDS Archeologie in opdracht van de gemeente Leiderdorp een archeologische opgraving uitgevoerd aan de Kastanjelaan te Leiderdorp, alwaar een nieuwe school met bijgebouwen en speelplaats zal worden gerealiseerd. Tijdens deze opgraving zijn diverse middeleeuwse sporen en structuren aangetroffen, die gerelateerd zijn aan een nederzetting op de oever van de Rijn. Bovendien is een geul- en oeverzone aangetroffen met een uitzonderlijk complete kadeconstructie. De vondst van de kadeconstructie is bijzonder. De beschoeiing van deze kadewerken bestaat voornamelijk uit elzenhout. Dendrochronologische dateringen van eiken- en essenhout uit diverse delen van de beschoeiing van de kadewerken laten zien dat dit hout na 745 gekapt is, met clusters rond 780, 801, 810 en 830.
Leiderdorp bevond zich op een strategische locatie, zowel in de Middeleeuwen als reeds in de Romeinse tijd. In de Romeinse tijd heeft men aan de overzijde van de Rijn het castellum Matilo gebouwd op de plaats waar het kanaal van Corbulo uitmondde in de Rijn. De vindplaats Leiderdorp-Kastanjelaan ligt direct tegenover castellum Matilo. Dit castellum en bijbehorende burgerlijke nederzetting (vicus) maakten onderdeel uit van de limes. In de Middeleeuwen bevond Leiderdorp zich op de grens van het Friese en het Frankische Rijk. Het is bekend dat castellum-sites in de Vroege-Middeleeuwen opnieuw bewoond werden en er ook aan de overzijde van de Rijn nederzettingen ontstaan zijn. De kadewerken bevinden zich op korte afstand van contemporaine vindplaatsen. Dit doet vermoeden dat er wellicht sprake is van een veel grotere nederzetting. Zo zijn op circa 250 meter van de huidige vindplaats sporen aangetroffen uit de periode 600-900 (Leiderdorp, Hoogmadeseweg en Leiderdorp, Samsonveld). Het is waarschijnlijk dat de sites Samsonveld, Hoogmadeseweg en Kastanjelaan op enigerlei wijze met elkaar verband houden.
De kadewerken zijn ongeveer west-oost georiënteerd en liggen haaks op de Rijn. In het westelijk deel van het terrein doorsnijdt de geul zandige sedimenten. Dit wijst mogelijk op een antropogeen verschijnsel waarbij delen van bestaande waterlopen kunnen zijn gekanaliseerd. Indien de geul naar het oosten toe eenzelfde oriëntatie behoudt loopt hij regelrecht richting de vroeg-middeleeuwse nederzetting van het Samsonveld. De nederzettingssporen op de oever van de geul en die op het Samsonveld kunnen onderdeel van een grote nederzetting zijn geweest, of er kan sprake zijn van een opeenvolging van kleinere nederzettingen. Beide vindplaatsen hadden door de geul een verbinding met de Rijn, hetgeen duidt op een rol in het scheepsvaartverkeer en (internationale) handel over het water.
Van de opgraving aan de Kastanjelaan zijn diverse sporen bemonsterd voor archeobotanisch onderzoek. Het betreft een kuil, waterkuil, tonput en diverse lagen, zoals een vondstlaag en lagen, die een directe relatie hebben tot de kadewerken.
Het archeobotanisch onderzoek is uitgevoerd aan stuifmeel (pollen) en botanische macroresten, zoals vruchten en zaden. Stuifmeel is klein en licht. Het verspreidt goed door de lucht en via water of insecten. Indien er sprake is van een natuurlijke afzetting, geeft pollenonderzoek dan ook een beeld van de regionale en lokale vegetatie die in het landschap aanwezig is. Botanische macroresten zijn groter en zwaarder dan pollen. Ze geven dan ook inzicht in de lokale vegetatie die op een onderzoekslocatie aanwezig was. Niet in alle gevallen is er sprake van een natuurlijke opeenhoping van stuifmeel en zaden. Er kan bijvoorbeeld plantaardig materiaal weggegooid zijn, dat in een afvallaag terecht is gekomen. Bovendien is het mogelijk dat aanwezige plantenresten niet afkomstig zijn van lokaal voorkomende planten, zoals dat het geval is bij aangevoerd materiaal in bijvoorbeeld een aanplempingslaag of het geval kan zijn bij fluviatiele (d.w.z. rivier)afzettingen.
Aan de hand van het archeobotanisch onderzoek aan de verschillende bemonsterde sporen van Leiderdorp, Kastanjelaan kan meer informatie verkregen worden omtrent het landschap en het gebruik van planten in een vroegmiddeleeuwse nederzetting op de noordelijke oever van de Oude Rijn. In de NOaA wordt vermeld dat er nog diverse kennislacunes heersen omtrent bijvoorbeeld de landbouweconomie en handel van dergelijke nederzettingen. Dit archeobotanisch onderzoek kan dan ook bijdragen aan nieuwe kennis omtrent de (voedsel)economie van kleine tot middelgrote centra in de Vroege-Middeleeuwen, zoals hier in Leiderdorp-Kastanjelaan.
In het PvE zijn gerichte vragen gesteld omtrent het landschap en het gebruik ervan:
8. Is op basis van specialistisch onderzoek (14C-dateringen en fysisch geografisch onderzoek) te bepalen wanneer een eventuele kreek/geul ontstaan is en wanneer hij verland is?
12. Welke materiaalcategorieën zijn aanwezig, wat is de vondstdichtheid en hoe is de conserveringstoestand?
13. Wat kan er op basis van specialistisch onderzoek (macrobotanisch onderzoek eventueel aangevuld met pollenonderzoek, zooarcheologisch onderzoek, specialistisch onderzoek naar keramiek, glas, metaal en hout e.d.) gezegd worden over het gebruik van eventuele (delen van) erven?
14. Kan er op basis van specialistisch onderzoek (aardewerk/glas), archeozoologisch en macrobotanisch onderzoek iets gezegd worden over de handelspositie en handelsrelaties van een eventuele nederzetting? Is er sprake van specialisatie in veeteelt gericht op surplusproductie van melk – of vleesproducten? Zijn er sporen van geïmporteerd graan of uitheemse akkeronkruiden?
16. Hoe zag het landschap eruit ten tijde van de vroegmiddeleeuwse kadewerken?
17. Hoe verliep de ontwikkeling van de vegetatie gedurende de periode 700-1200 na Chr.?
18. Welke cultuurgewassen waren in gebruik en werden lokaal verbouwd?
21. Is er sprake van aanplempingslagen in de geul? Zo ja, wat is de samenstelling en herkomst van deze pakketten?
22. Wat is de samenstelling van de aanplempingspakketten aan de oeverzijde van de kadewerken?