Oud-Turnhout in het veen Een laat-glaciale en holocene vegetatiegeschiedenis
Rapportnummer 685
| Publicatiedatum 01 januari 2013
Auteur Verbruggen, F.
Download rapport
Het Ghent Archaeological Team (GATE bvba) heeft in de lente van 2013 in opdracht van de Dienst Erfgoed van de Provincie Antwerpen een aantal boringen gezet in natuurgebied De Liereman ten noordoosten van Oud-Turnhout. Enkele van deze boringen in de Aa-vallei en de Lieremandepressie bevatten aanzienlijke pakketten veen.
Veen bestaat grotendeels uit opeengestapelde plantenresten. In droge omstandigheden vergaat plantaardig materiaal veelal in rap tempo. In waterverzadigde condities en de daarmee gepaard gaande zuurstofarme omstandigheden kunnen deze plantenresten zich echter sneller ophopen dan dat ze afgebroken worden. Er is dan sprake van veenvorming. Om deze reden moet veen gezien worden als een uiterst waardevol archief, waarin de vegetatiegeschiedenis ten tijde van veenvorming in ligt opgeslagen.
Niet alleen botanische macroresten, zoals vruchten, zaden en bladresten blijven in veen over het algemeen goed bewaard, maar ook kleinere plantaardige resten, zoals stuifmeel (pollen). Pollen wordt in groten getale geproduceerd door planten. De resistente buitenwand van stuifmeel, hoofdzakelijk bestaande uit sporopollenine, zorgt ervoor dat pollen onder de juiste omstandigheden goed bewaard blijft in het bodemarchief, soms tot wel honderden miljoenen jaren lang. Daarnaast produceren verschillende planten verschillende pollentypen en sporen, die goed herkenbaar zijn en blijven na depositie.
Stuifmeel is microscopisch klein en zeer licht. Het verspreidt dan ook goed door de lucht en via water of insecten. Aan de hand van pollenonderzoek kan daarom inzicht verkregen worden in het regionale biotische landschap. Uiteraard komt ook stuifmeel van lokaal voorkomende planten voor in het pollenspectrum. Een landschapsreconstructie aan de hand van pollen wordt om deze reden vanuit een regionaal en lokaal perspectief bekeken.
Pollenonderzoek is onontbeerlijk om het landschap en het gebruik daarvan door de tijd te achterhalen. Door stalen op verschillende diepten in een veensequentie te onderzoeken, kan een beeld geschetst worden van veranderingen in de regionale en lokale vegetatie van een onderzoekslocatie. Naar gelang de periode waarin het veen is gevormd, kan het vegetatieverschuivingen over duizenden jaren betreffen, waarbij niet enkel lokale en regionale factoren, zoals waterhuishouding, ondergrond en topografie een rol spelen, maar ook factoren die op grotere en langere schaal acteren, zoals klimaat en vegetatiedynamiek.
Van natuurgebied De Liereman in Oud-Turnhout zijn in totaal drie veensequenties (B403, T19-B101 en B404) geselecteerd voor pollenonderzoek. Het pollenonderzoek van Oud-Turnhout is in twee fasen uitgevoerd. In eerste instantie is een inventariserend (waarderend) onderzoek uitgevoerd om de concentratie, conserveringstoestand en soortensamenstelling van het stuifmeel te bepalen. Aan de hand van deze bevindingen is een schatting gemaakt van de ouderdom van de stalen en is bepaald of de pollenstalen geschikt zijn voor vervolgonderzoek in de vorm van een pollenanalyse.
In dit rapport worden de resultaten van de pollenanalyse van het pollenstaal uit de basis van het veen uit boring B403 en van 14 pollenstalen uit het veen van boring B101 besproken. Bovendien komen de resultaten van de pollenanalyse aan twee pollenstalen uit het veen van boring B404 aan bod. De resultaten van deze analyses dienen als basis voor de reconstructie van de laat-glaciale en holocene vegetatiegeschiedenis van de onderzoekslocatie, welke reeds vanaf het Paleolithicum lijkt te zijn bewoond. Bovendien biedt de pollenanalyse een inkijk in de lokale voedseleconomie van de voormalige bewoners van Oud-Turnhout.